Ба ҳамагон рӯшан аст, ки забони форсӣ-тоҷикӣ тули давлатдории Сомониён дар оғози асри Х ва нимаҳои дуюми асри ХI дар шеър ба пешрафтҳои чашмрас ноил гашта буд. Зикри номҳои чунин бузургон, аз қабили Рӯдакӣ, Фирдавсӣ, Дақиқӣ, Балхӣ ва дигарон, кофист, ки ин андешаро тақвият диҳем.
Вале ин забон дар ин рӯзгор ва дар сарзамини Мовароуннаҳру Хуросон дар соҳаи нав – истилоҳсозии илмӣ ва фалсафӣ, чунонки ишора гардид, қадамҳои аввалинро мегузошт. Дар чунин вазъи забонӣ ва сиёсӣ тақвият бахшидани мақом ва мартабаи забони модарӣ барои амирони вақт – дудмони Сомониён, аз дидгоҳи сиёсӣ ду манфиат дошт: 1) бо пурқувват кардани пояҳои сиёсӣ, иқтисодӣ ва фарҳангии давлат, мебоист забони модариро низ аз маҳдудияти танҳо соҳаи шеъру адабиёт берун кашида, ба соҳаи фалсафа ва дигар ҷанбаҳои ҳаёти иҷтимоӣ ҷалб кард; 2) бо боло бурдан ва густариш додани мақоми забони модарӣ, амирони Сомониён ҳадаф гузошта буданд, то мустақилияти сиёсӣ ва фарҳангии худро дар баробари хилофати араб нишон диҳанд, зеро ин нукта дар илм пазируфта шудааст, ки яке аз омилҳо ва унсурҳои мустақилият ва ягонагии ҳар миллате мақом ва мартабаи сиёсӣ ва фарҳангӣ ишғол кардани забони модарӣ мебошад. Ғайр аз ин, тақвият бахшидани забони модарӣ дар даврони Сомониён, чунонки донишманди шинохтаи эронӣ Муҳаммади Муин [Муин М. Луғоти форсии Ибни Сино ва таъсири онҳо дар адабиёт. II Маҷаллаи донишкадаи адабиёти Донишгоҳи Теҳрон. 1333 ш. - С.4] андеша дорад, ин аст, ки оммаи мардум ва ҳатто, табақаи миёнаи мардум аз забони арабӣ ҷуз он чи марбут ба фароизи динӣ буд, чизе намедонистанд, бинобар ин китобе, ки барои истифодаи ин табақот навишта мешуд, ногузир мебоист ба забони модарии онон таълиф шавад.
Омили дигаре, ки барои пайдоиши шахсияти илмӣ ва фарҳангии Ибни Сино нақши муҳим бозид, муҳити фарҳангии рӯзгори Сомониён буд, зеро наҳзати тарҷума дар замони Мансур ибни Нуҳ ва Нуҳ ибни Мансур ба авҷи аъло расид. Дар ин рӯзгор аз куҳантарин осори мансури форсӣ-тоҷикӣ: тарҷумаи "Калила ва Димна", "Синбоднома", "Шоҳнома", тарҷумаи "Тафсири Табарӣ", тарҷумаи "Саводи аъзам", асар доир ба илми дорусозӣ "Ал-Абнийа ан ҳақоиқ ал-адвийа"-и Абумансур Муваффақи Ҳиравӣ, "Китоб ал-ҳидойа лил-мутаъаллимин фӣ ат-тиб"-и Ахавайни Бухорӣ, рисолаи тиббии шеърии Ҳаким Майсарӣ "Донишнома", китоби "Аҷоиб ал-булдон"-и Абумуайяди Балхӣ, дастуруламали мухтасар доир ба нуҷуми "Ал-Мадхал ило илм ал-аҳком"-и Абунасри Қумӣ, рисола "Дар аҳкоми фуқаҳои ҳанафӣ"-и Абулқосим Ҳакими Самарқандиро зикр кардан мумкин аст. Ин иқдомоти тоза сабабгори эҳёи фарҳанг, шеъру адабиёти форсӣ ва бавижа густариши забони адабии форсӣ-тоҷикӣ дар риштаҳои гуногуни илм гардид.
Ҳарчанд ба Ибни Сино асарҳои зиёд ба забони форсӣ-тоҷикӣ мансуб медонанд, вале бисёре аз онҳо ҳанӯз номаълум буда, дар миёни онҳо "Донишномаи Алоӣ" ва "Рисола дар ҳақиқат ва кайфияти силсилаи мавҷудот ва тасалсули асбоб ва мусаббибот" ва "Рисола андар набз" машҳур ва маълум буда, мо ҳангоми таҳқиқ ва баррасии забон ва истилоҳоти осори фалсафии ӯ ба ин се асар такя кардаем.
Мавриди таъкид аст, ки ҳамаи асарҳои мантиқӣ, фалсафӣ ва илмии Шайхурраис аз ҷиҳати усул, матолиби илмӣ ва равиши таҳқиқ, унвону бобҳо, фаслу мақолаҳо ва аз назари услуб ва сабки нигоришу баён ва тариқаи ба бобу фаслҳо ҷудо кардани онҳо бисёр ба ҳам наздик ва илмӣ буда, услуби нигориши ӯ аз афзалияти баланди илмии ӯ шаҳодат медиҳанд. Бузургтарин ва мукаммалтарин асари ба забони форсӣ-тоҷикӣ офаридаи мутафаккир “Донишномаи Алоӣ" байни солҳои 1031 ва 1037 бо фармони Алоуддавла Муҳаммад ибни Коквайҳ (1007-1041) дар Исфаҳон навишта шудааст. Ин асар бахшҳои мантиқ, табииёт ва илоҳиётро дар бар гирифта, қисмҳои дигари он: ҳандаса, нуҷум, ҳисоб ва мусиқиро шогирдаш Абуубайди Ҷузҷонӣ илова кардааст.
Ҷойи ишорат аст, ки устод М. Муин бахше аз ҷузъҳои “Донишнома” [Муин М. Луғоти форсии Ибни Сино ва таъсири онҳо дар адабиёт. II Маҷаллаи донишкадаи адабиёти Донишгоҳи Теҳрон. 1333 ш. - С.4.]-ро мавриди таҳқиқи оморӣ қарор додааст. Илова бар таҳқиқи ӯ, мо матни пурраи "Донишнома"-ро мавриди таҳқиқи мустақили оморӣ қарор дода, ба чунин натиҷа расидем, ки дар “Донишнома” зиёда аз 58 ҳазор калима гирдоварӣ шуда, 42 ҳазори онҳо аз калимаҳои форсӣ-тоҷикӣ ва 17 ҳазори онҳо аз вожа ва муфрадоти арабӣ иборат аст. Таносуби фоизии миқдори калимаҳои форсӣ-тоҷикӣ 71 дарсад ва миқдори иқтибосоти арабӣ танҳо 29 дарсадро ташкил медиҳад. Тибқи таҳқиқоти мухталиф, шумораи иқтибосоти арабиасос дар забони муосири тоҷикӣ байни 40-45 дарсадро ташкил медиҳад. Аз ин рӯ, дар такя ба забони нигориши “Донишнома” ва дигар асарҳои ӯ ва ошноӣ ба осори форсӣ-тоҷикӣ ва арабии Шайхурраис дар солҳои тулонии тарҷума ва таҳқиқот мо қазоват карда метавонем, ки дар насри форсӣ-тоҷикӣ ҳеҷ асаре тоҷикитар аз “Донишномаи Алоӣ"-и Ибни Сино вуҷуд надорад.
Аз лиҳози забоншиносии муосир дар осори ба форсӣ-тоҷикӣ навиштаи Ибни Сино, махсусан "Донишнома", хизматҳои зерини Шайхурраисро дар истилоҳсозӣ ва истилоҳгузинӣ таъкид карда метавонем:
1. Истифодаи калима ва иқтибосоти арабӣ дар шакли асили онҳо, ки аз истилоҳоти муҳими мантиқ ва фалсафа буда, аз замони андешаманд ва то ҳол дар фонди луғавии забони форсӣ-тоҷикӣ чунон ҷо гирифтаанд, ки онҳоро ба калимаҳои дигар иваз кардан душвор аст, чун: қазия, муқаддима, аруз, араз, хитоба, шеър, муғолата, тамсил, толӣ, муқаддам, изофа, ҳамлӣ, маҳмул, мавзуъ, мобаъдаттабиа, фалсафа, ҳикмат ва садҳо калимаҳои ди-гар. Ба ақидаи эроншиноси фаронсавӣ Ж. Лазар Ибни Сино бо навиштани "Донишнома" аз истифодаи иқтибосоти арабӣ ҳазар накард ва бо истифода аз ин иқтибосот дар "Донишнома" истилоҳи миллӣ- фалсафиро ба вуҷуд оварда, роҳи танг ва маҳдуд кардани истифодаи истилоҳоти фалсафии арабиро пеша накард.
Ба ақидаи донишманди муътабар А. Массэ, қисматҳои "Донишнома", ки ба шарҳу баёни фаслҳои истилоҳи "воҷиб ал-вуҷуд" бахшида шудаанд, ба беҳтарин нигоришоти илмии матнҳои фалсафӣ дар забони форсӣ тааллуқ доранд.
2. Хидмати арзандаи дигари Ибни Сино дар ин буд, ки "Донишнома" чи ба асарҳои фалсафии замони худ ва баъд аз худ таъсири чашмрас расонд. Низоми истилоҳсозӣ ва истилоҳоти дар "Донишнома" истифодагардида намуна барои навиштани асарҳои фалсафии Носири Хусрав, Умари Хайём, Ғазолӣ, Насириддини Тӯсӣ, Афзалиддини Кошонӣ гардид, ки онҳо бо истифода аз истилоҳот ва навпардозиҳои Ибни Сино чун шакли "пазир" ва "пазиранда" худ низ истилоҳоти нав офариданд. Ба сурати умум, агар осори фалсафии форсизабонро аз замони Ибни Сино ва то даврони Аҳмади Дониш таҳқиқ намоем, чунин ба назар мерасад, ки ҳамагон, асосан, ҳамон низоми истилоҳотеро, ба истиснои бархе аз истилоҳот ва шеваи нигориш, ба кор бурдаанд, ки Ибни Сино дар "Донишнома" истифода карда буд. Барои мисол, аз нуҳ мақулаи Apacтy, ки Ибни Сино онҳоро ба истиснои мақулаи "изофа" ба забони форсӣ-тоҷикӣ тарҷума карда буд, каси дигаре то замони мо онҳоро дигар тарҷума накардааст ё худ муодили мувофиқе барои он пайдо карда натавонистаанд.
3. Аз хидматҳои барҷастаи забонӣ ва маҳорати истилоҳсозии Ибни Сино дар "Донишнома" майли илмӣ додани бисёре аз пасвандҳои асили форсӣ ва тарҷумаи баъзеи онҳо аз арабӣ мебошад. Ба ақидаи М. Муин, Ибни Сино дар "Донишнома" бори аввал пасвандҳо (преффиксҳо)-и калимасози "пазир"- баҳрапазир, ҷунбишпазир, пайвандпазир ва ғайраро кардааст, ки он тарҷумаи шакли сифати феълии арабии "қобил" мебошад; суффиксҳои "гар" – писаргар, дурудгар, ҷиҳатгар, хонагар, пайдогар; пазирӣ – ҷунбишпазирӣ, пайвандпазирӣ, қисматпазирӣ; дагӣ-кунандагӣ, гусаландагӣ, монандагӣ; ӣ – кайӣ, чичизӣ, чигунагӣ, бешӣ, камӣ, бисёрӣ, дучандонӣ, ҳаройинагӣ, коим ба нафс будан; ят – ғайрият, обият; иш – дониш, гардиш, гироиш, гудозиш, полоиш, парвариш, тобиш, зоиш, молиш, куниш; гин- канорагин, ҳадди миёнагин, илми миёнагин ба маънои "математика"; деҳ – зоишдеҳ, ғазодеҳ, ҳастидеҳ, тухмдеҳ, ки аз тарҷумаҳо ва аз навпардозиҳои Ибни Сино дар "Донишнома" ва дигар асарҳои форсии ӯ мебошанд.
4. Аз хидматҳои бузурги Ибни Сино барои забони фалсафаи форсӣ-тоҷикӣ истифодаи васеи сифатҳои феълӣ барои баёни истилоҳоти ҳархелаи фалсафӣ мебошад. Намунаи чунин сифатҳои феълӣ инҳоянд: бо пасванди анда – омӯзанда, андешанда, афкананда, бинанда, ҷунбанда ва ғайра, ки дар зери таъсири сифатҳои феълии вазни "фоил"-и арабӣ ва хеле моҳирона ва зебо бо назардошти қоидаҳои забони форсӣ-тоҷикӣ сохта шудаанд; бо пешванди инкории "но" – ногарданда, номонанда, нораванда, носитеҳанда, ногироянда; ҳамроҳ бо пешванди "андар" андарёбанда, таркибпазиранда, коркунанда, бакорраванда; бо пасванди "о" – пазиро, кушо, куно, тавоно, нопазиро, шунаво, гӯё; бо пасванди "а" – карда, пазируфта, оромида, дониста, нодониста, ошуфта, пайваста; бо суффикси "анӣ" – бӯйиданӣ, чашиданӣ, диданӣ, карданӣ, донистанӣ, нодиданӣ, гироистанӣ, шунуданӣ ва ғайра пешванду пасвандҳои забони форсӣ-тоҷикӣ, ки Ибни Сино дар сохтани истилоҳҳои фалсафӣ, бори аввал истифода кардааст, ки баъдан ин таҷрибаи ӯро дар таълифи асарҳои фалсафӣ васеъ истифода кардаанд.
5. Ибни Сино бо навиштани "Донишнома" исбот кард, ки забони форсӣ-тоҷикӣ қодир аст, на танҳо забони ширин ва шевои шеъри форсӣ бошад, балки метавонад, нозуктарин мафҳумҳои мантиқӣ ва илоҳиётшиносиро ба сурати дақиқ баён намояд.
Хидмати барҷастаи сиёсӣ ва фарҳангии Ибни Сино бо навиштани "Донишнома" ин буд, ки ӯ тамоми асарҳои ба арабӣ навиштаи худро дар ҳамин асар ҷамъбаст карда, барои пойдор намудани руҳияи забонӣ ва сиёсии тоҷикону эрониён заминаи пурқуввате гузошт. Шояд, ки ҳамин муносибати Ибни Сино ба забони модарии порсии дарӣ буд, ки то имрӯз ин забон дар тули даҳ қарн бо вуҷуди тохтутозҳои аҷнабиён ва танг кардани мақом ва манзалати вай зинда монд. Аз ин рӯ, Ибни Сино аз зумраи он шахсиятҳои ҷовидонаи фарҳангу илми форсизабонон аст, ки на танҳо бо осори илмӣ, фалсафӣ, адабӣ ва фарҳангии худ мақом ва манзалати форсизабононро дар таърихи башарият абадӣ кард, балки худи забони форсӣ-тоҷикиро бо навиштани "Донишнома" ва дигар асарҳояш ба ин забон ҳамеша ва барои ҳама замонҳо чун забони илму адаб ҷовидонӣ сохт.
Саидраҳмон СУЛАЙМОНОВ,
сарходими Маркази синошиносии АМИТ, доктори илмҳои филология