ТОҶИКИСТОН. ИСТИҚЛОЛ ВА ЗАМИНАҲОИ ИҶТИМОӢ-ҲУҚУҚИИ ГУСТАРИШИ ЗАБОНИ ДАВЛАТӢ

06 октябр 2023, Ҷумъа

Дар ҳақиқат, Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон аз зумраи шахсиятҳои бузурги давлатию таърихӣ мебошанд, ки дар баробари дигар соҳаҳои ҳаёти ҷумҳурӣ дар густаришу пешрафти забон дар замони соҳибистиқлолӣ саҳми арзанда гузоштаанд.
Пешвои миллат зикр менамоянд, ки «мо вазифадорем ин хазинаи бемислро чун гавҳари чашм ҳифз намоем ва барои устувор гардонидани пояҳои забони давлатиамон ҳар чи бештар заҳмат кашем. Зеро, андеша ва ғояи миллии ҳар халқ дар забону адабиёт ва фарҳангу ҳунараш ифода ёфта, дар тафаккуру маърифати фарзандони он ташаккул меёбад».
Нақши Асосгузори сулҳу вахдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон дар рушду густариши забони тоҷикӣ ба ҳайси забони давлатӣ беназир буда, маҳз ба василаи сиёсати хирадмандонаи Роҳбари давлат забони модарии мо дар замони соҳибистиқлолӣ ҷойгоҳи аслии худро соҳиб гардид.

ПУРЗӮР НАМУДАНИ ЗАМИНАҲОИ МЕЪЁРИИ ҲУҚУҚИИ ЗАБОНИ ДАВЛАТӢ ҲАМЧУН ОМИЛИ ИНКИШОФИ МИНБАЪДАИ ОН
Дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» забони тоҷикӣ мақоми давлатӣ гирифта, барои баланд бардоштани устувории он асоси қонунӣ гузошта шуд.
Он истифодаи забони давлатӣ ва забонҳои дигарро дар фаъолияти мақомоти ҳокимияти давлатӣ, мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот, инчунин, шахсони ҳуқуқӣ, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ танзим менамояд.
Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон андешаҳои худро дар бораи густариши минбаъдаи забони давлатӣ ба таври муҷаз чунин баён кардаанд: «Мо барои равнақи забони модарии худ боз ҳам бештар ғамхорӣ намуда…, онро ҳамчун гавҳари қиматбаҳои миллӣ ҳифз хоҳем кард».
Аз ин ҷост, ки барои татбиқи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» аз мақомоти давлатӣ сар карда, то муассисаҳои давлатию ғайридавлатӣ тадбирҳои фарогир андешида шудаанд ва дар раванди иҷро қарор доранд.
Дар замони соҳибистиқлолии кишварамон ба яке аз масъалаҳои мубрами сиёсати забонии давлату Ҳукумат эҳё ва ба танзим даровардани номҳои миллӣ ва қадимаи тоҷикӣ, истифодаи саҳеҳ аз қолабҳои калимасозии миллӣ, номгузории мавзеъҳои ҷуғрофӣ, таърихӣ, маҳалу деҳот ва шаҳру ноҳияҳо низ, ки бояд бо такя ба суннатҳои гузаштаи ниёгон амалӣ карда шавад, таваҷҷуҳи вижа зоҳир мегардад. Аз нав эҳё гардидани номҳои асили таърихӣ ва қадимии Суғд, Хатлон, Бохтар, Истаравшан, Рашт на танҳо ба гузаштаи пурифтихори мо ишора доранд, балки барои нигаҳдории ҳофизаи таърихӣ ва густариши худогоҳиву худшиносии мардуми мо нақши муассир мегузоранд.
Дар партави Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» бо ибтикори Пешвои миллат муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон барои ташаккул ва густариши забони давлатӣ дар ду марҳала ҳуҷҷатҳои барномавӣ пазироӣ карда шуданд. Аз ҷумла, «Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2012-2016» бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 30 июни соли 2012 ва «Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030» бо қарори Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон аз 28 ноябри соли 2020 тасдиқ гардиданд.
Барномаи рушди забони давлатӣ барои солҳои 2020-2030 барои татбиқи ҳадафҳои сиёсати давлатӣ оид ба забон қабул гардида, дар рушду густариш ва баланд бардоштани мақоми забони давлатӣ саҳми муҳим дошта, бобати инкишофи муносибатҳои ҳуқуқӣ, фарҳангӣ, сиёсиву иқтисодии Ҷумҳурии Тоҷикистон шароит фароҳам меорад.
Дар баробари ин, барномаи номбурда барои ташаккули худшиносӣ, худогоҳии шаҳрвандон, боло бурдани ҳисси ватандӯстӣ ва инкишофи ҷаҳонбинии сиёсиву фарҳангии аҳли ҷомеа таҳия шудааст.

ШАРҲИ МУҚАРРАРОТИ ҚОНУНИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН «ДАР БОРАИ ЗАБОНИ ДАВЛАТИИ ҶУМҲУРИИ ТОҶИКИСТОН»
Ҷумҳурии Тоҷикистон ҳамчун кишвари соҳибихтиёр забони тоҷикиро забони ягонаи давлатии худ эълон доштааст.
Забони давлатӣ дар раванди густариши пайвандҳои муштараки фарҳангӣ бо анҷумани тоҷикзабонони дунё иртиботи арзишманд дошта, бунёди ростини ваҳдату ягонагии сокинони ҷумҳурӣ ба шумор меравад.
Бояд ёдовар шуд, ки Қонун дар бораи забони тоҷикӣ 22 - юми июли соли 1989 дар Иҷлосияи даҳуми Шурои Олии Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул гардида, тайи бист соли амали худ дар инкишофи забон нақши муҳим гузошт.
Бо дарназардошти он, ки баъзе аз муқаррарот ва меъёрҳое, ки дар замони шуравӣ таҳия гардида буданд, бо гузашти замон наметавонистанд талаботу ниёзҳои рӯзафзуни ҷомеаи кишварро дар даврони соҳибихтиёрӣ пурра қонеъ бигардонанд, зарурат пеш омад, то ба хотири ҳифз ва пешрафти забони давлатӣ қонуни нав таҳия ва қабул карда шавад.
Ҳамин тариқ, 5-уми октябри соли 2009 Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» қабул шуд, ки вазъи ҳуқуқии забони давлатиро муайян ва истифодаи онро дар Ҷумҳурии Тоҷикистон танзим менамояд.
Имрӯз сиёсати пешгирифтаи Асосгузори сулҳу ваҳдати миллӣ – Пешвои миллат, Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон муҳтарам Эмомалӣ Раҳмон бар асоси меъёрҳои байналмилалии баробарии забонҳо, новобаста аз мақоми ҳуқуқии онҳо ва шумораи мардумоне, ки ба ин забонҳо гуфтугӯ мекунанд, амалӣ карда мешавад. Дар Қонуни мазкур новобаста аз халқият, миллият ва мардумоне, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон зиндагӣ менамоянд, дар баробари донистани забони давлатӣ, инчунин, истифодаи озод аз забони модарии худро кафолат додааст.
Ҳамчунин, танзим намудани истифодаи забони давлатӣ ва забонҳои дигар дар фаъолияти мақомоти ҳокимияти давлатӣ, мақомоти худидоракунии шаҳрак ва деҳот, инчунин, шахсони ҳуқуқӣ, новобаста аз шакли ташкилию ҳуқуқӣ вазифаи Қонуни номбаршуда дониста мешавад.
Айни замон дар Ҷумҳурии Тоҷикистон низоми устувори ҳуқуқӣ дар самти танзими забон амал карда, асоси муҳими ҳуқуқӣ пеш аз ҳама Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ба шумор меравад.
Мутобиқи моддаи 2 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон забони давлатии Тоҷикистон забони тоҷикӣ аст. Забони русӣ ҳамчун забони муоширати байни миллатҳо амал мекунад. Ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди ҷумҳурӣ зиндагӣ мекунанд, ҳуқуқ доранд аз забони модариашон озодона истифода бикунанд.
Дар баробари ин, мутобиқи моддаи 17 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон давлат ба ҳар кас, сарфи назар аз миллат, нажод, ҷинс, забон, эътиқоди динӣ, мавқеи сиёсӣ, вазъи иҷтимоӣ, таҳсил ва молу мулк, ҳуқуқу озодиҳоро кафолат медиҳад.
Моддаи 30 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон пешбинӣ менамояд, ки таблиғот ва ташвиқоте, ки бадбинӣ ва хусумати иҷтимоӣ, нажодӣ, миллӣ, динӣ ва забониро бармеангезанд, манъ аст.
Дар асоси моддаи 88 Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон бошад, мурофиа ба забони давлатӣ ва ё забони аксарияти аҳолии маҳал баргузор мегардад. Шахсоне, ки забони мурофиаро намедонанд, бо тарҷумон таъмин карда мешаванд.
Дар асоси Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи рӯзҳои ид» аз 21 июли соли 2010, 5 октябр – Рӯзи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон муайян гардид. Зери истилоҳи забони давлатӣ забоне фаҳмида мешавад, ки ҳамчун қоида мутобиқи Конститусия ҳамаи корҳои давлатию маъмурӣ, фарҳангу маориф ва ғайра бо он бурда мешаванд. Истилоҳи забони тоҷикӣ бошад, маънои забони умумии халқи тоҷикро ифода менамояд.
Мақоми давлатӣ доштани забони тоҷикӣ чунин маънӣ надорад, ки ҳуқуқу озодиҳои конститутсионии шаҳрвандоне, ки забони модариашон дигар аст, маҳдуд мегардад. Ҳам Конститутсияи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва ҳам Қонуни мазкур баробарҳуқуқии забонҳоро эътироф мекунанд, кафолати ҳуқуқӣ ва муносибати некбинонаро таъмин менамоянд, ҳуқуқи ҳамаи миллатҳо ва халқиятҳои сокини Тоҷикистонро барои густариши забон ва фарҳангашон, инчунин, баробарии ҳамаи онҳоро дар назди қонун, сарфи назар аз забони модариашон ҳимоя мекунанд.
Мутобиқи моддаи 89 Кодекси ҳуқуқвайронкунии маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон барои риоя накардани талаботи Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» ба шахсони воқеӣ ба андозаи аз понздаҳ то бист, ба шахсони мансабдор аз сӣ то чил нишондиҳанда барои ҳисобҳо ҷарима таъин карда мешавад.
Густариши забони давлатӣ бошад, тавассути амалӣ намудани як силсила тадбир ва чораҷӯйиҳо, ба монанди таъсиси мақоми ваколатдор, таҳия ва чопи китобҳо бо забони давлатӣ, қабули санадҳои барномавӣ ба роҳ монда мешавад.
Забони давлатӣ дар ҳама соҳаҳои ҳаёти сиёсӣ, иҷтимоӣ, иқтисодӣ, илмӣ ва фарҳангии Ҷумҳурии Тоҷикистон, яъне тамоми чорабиниҳои давлатӣ бояд ба забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон гузаронда шаванд.
Мувофиқи талаботи Қонуни мазкур ҳамаи миллат ва халқиятҳое, ки дар ҳудуди Ҷумҳурии Тоҷикистон зиндагӣ менамоянд, ҳуқуқ доранд озодона аз забони модарии худ истифода намоянд. Дар ҳолатҳое, ки қонун истифодаи танҳо забони давлатиро пешбинӣ намудааст, дар ин ҳолат ҳатман бояд истифодаи забон бо риояи қатъии қонун сурат бигирад. Ба сифати истисноҳое, ки Қонуни мазкур пешбинӣ намудааст, метавон забони санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ, забони кории Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон, қисмҳои ҳарбӣ ва ҷузъу томҳои он ва ғайраро номбар намуд.
Ҳамзамон, Қонуни мазкур ба забони давлатӣ сурат гирифтани коргузории ҳокимияти қонунгузор, мақомоти иҷроия ва судиро пешбинӣ намудааст. Мутобиқи муқаррароти ин Қонун санадҳои меъёрии ҳуқуқие, ки дар Ҷумҳурии Тоҷикистон қабул карда мешаванд, ба забони давлатӣ таҳия гардида, дар ҳолатҳои пешбининамудаи қонунгузорӣ онҳо ба забонҳои дигар тарҷума карда мешаванд.
Дар баробари ин, мутобиқи муқаррароти Қонуни болозикр ба ҳайати Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон қисмҳо, воҳидҳо ва ҷузъу томҳо ва сохторҳое, ки фаъолияти онҳо бо таъиноти Қувваҳои Мусаллаҳи Ҷумҳурии Тоҷикистон ва таъмини амалиёти онҳо алоқаманданд, дохил мешаванд, ки забони кории онҳо забони давлатӣ мебошад.
Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи забони давлатии Ҷумҳурии Тоҷикистон» санади мукаммали қонунгузорие маҳсуб мегардад, ки мавқеи забони давлатӣ, муҳимият ва ҷойгоҳи онро дар қатори забонҳои дигар, кафолати истифодаи забонҳои дигарро дар кишвар ва дигар муқарраротро вобаста ба нақши забон ҳамчун муқаддасоти миллӣ мавриди танзим қарор додааст.