ЗАБОНИ ТОҶИКӢ ҒАМХОРИИ БЕШТАРРО ТАҚОЗО ДОРАД

(Давом дорад)  Дар ин вазъият низ шоирони тоҷик ба ҳимояи забони модарӣ бархоста, сиёсати аз байн рафтани забонҳои миллиро маҳкум мекарданд. Дар “Ба ҳаводори забони модарӣ” (1962) ном шеъри М. Қаноат ва “То ҳаст оламе, то ҳаст одаме” (1966) ном шеъри У. Раҷаб бақодории забони тоҷикӣ чун забони пуриқтидори фарҳангӣ, ки ҳазор сол боз дар ғанӣ гардондани фарҳанги ҷаҳонӣ ҳиссагузор мебошад, таъкид гардидаанд. Муродифи шири модар ва меҳри модар донистани забони миллӣ дар шеъри Муъмин Қаноат бақодорӣ ва бузургии забони тоҷикиро нишон медиҳад: Қанд ҷӯйӣ, панд ҷӯйӣ, эй ҷаноб, Ҳар чи меҷӯйӣ, биҷӯ, Бекарон баҳрест, гавҳар беҳисоб, Ҳар чи меҷӯйӣ, биҷӯ. Форсӣ гӯйӣ, дарӣ гӯйӣ варо, Ҳар чи мегӯйӣ, бигӯ, Лафзи шеъру дилбарӣ гӯйӣ варо, Ҳар чи мегӯйӣ, бигӯ. Баҳри ман танҳо забони модарист, Ҳамчу шири модар аст, Баҳри ӯ ташбеҳи дигар нест, нест, Чунки меҳри модар аст. Пуштибонӣ аз забони модарӣ дар шеъри У. Раҷаб боз ҳам қатъитар ва ҷиддитар садо медиҳад. Шоир тамоми сифатҳои марғуби забони миллии тоҷикиро, чун латифӣ, беғуборӣ, дилрабоӣ, ширинӣ, покӣ як-як баршумурда, дорои пояи мустаҳками таърихӣ ва фарҳангӣ будани онро қайд мекунад: Лафзе, ки эътиқоди ман асту маро вуҷуд, Лафзе, ки пеши ҳар суханаш оварам суҷуд. Чун ишқи дилбарам, Чун хоки кишварам, Чун завқи кӯдаке, Чун байти Рӯдакӣ. Чун зарраҳои нури басар мепарастамаш, Чун шуълаҳои нарми саҳар мепарастамаш. Ман зиндаву зи дидаам чун дуд меравад? Нобуд мешавад? Бовар намекунам! Ниҳоят, ин забон дар замони бозсозии горбачёвӣ бо талоши равшанфикрони собитқадами тоҷик мақоми давлатӣ пайдо кард ва дар замони Истиқлолияти давлатии Тоҷикистон аз тамоми ҳуқуқҳои сиёсӣ, иҷтимоӣ ва фарҳангӣ бархӯрдор гардид. Умуман, гузаштагони барӯманди мо дар лаҳзаҳои душвортарини таърих забони навишторӣ ва гуфтории миллиро бо тамоми ҳастӣ ҳифз карда, ба имрӯзиён пешкаш намудаанд. Бояд гуфт, ки ин забони ширину гуворо, ки ниёгони барӯманд, забони аҳли биҳишташ ном бурдаанд, дар шароити мусоиди Тоҷикистони соҳибистиқлол аз қишрҳои гуногуни ҷомеаи шаҳрвандӣ ғамхории боз ҳам бештареро тақозо дорад. Вақти он расидааст, ки мутахассисону алоқамандон на танҳо дар бораи имло, инчунин оид ба паҳлуҳои дигари забони тоҷикӣ ва корбурди он дар навиштору гуфтори одамон ҷиддан андеша карда, дар саҳифаҳои матбуоти даврӣ ва дигар воситаҳои ахбори умум ибрози ақида намоянд, то забони модариро, ки баробари модару Ватан васфаш мекунем, аз тамоюлҳои номатлуб тоза карда тавонанд. Солҳост, ки мутасаддиён ва кормандони масъул дар бораи камбудиҳои номмонӣ ва ғалатҳои овезаҳои тарғиботии шаҳру ноҳияҳо сухан мегӯянд, вале ҳоло ҳам, чӣ хеле ки собиқ раиси Кумитаи забон ва истилоҳоти назди Ҳукумати Ҷумҳурии Тоҷикистон зиндаёд Д. Саймиддинов иброз дошта буд, қисме аз номҳо ва навиштаҷоти овезаҳо пур аз ғалат буда, суннати миллии моро ифода карда наметавонанд. Баъзе муассисаҳо бо саросемагӣ номгузорӣ мешаванд. Ҳатто, кас гумон мекунад, ки мутасаддиён ҳангоми ном мондан аз луғатномаҳо истифода накарда, маънои луғавии вожаҳоро ба эътибор намегиранд. Аз ҷумла, як ҳолате, ки боиси ноҳамворӣ ва ноҷӯрии забони тоҷикӣ дар навиштаҷоти овезаҳои сершумори шаҳру ноҳияҳо гардидааст, тарҷумаҳои таҳтуллафзӣ мебошад. Вақтҳои охир муассисаҳои навбунёд бо овезаи русии “Мы открылись” ва тарҷумаи таҳтуллафзии он – “Мо кушода шудем” ҷомеаро аз худ дарак медиҳанд ва дар сурати қатъ кардани фаъолият овезаҳои “Мы закрылись” ва “Мо пӯшида шудем”-ро мечаспонанд. Бояд гуфт, ки таркибҳои “Мо кушода шудем” ва “Мо пӯшида шудем” бо маънои аслӣ ва маҷозии худ муродифи русиашонро комилан ифода карда наметавонанд ва, як андоза, хандаовар ҳам ба назар мерасанд. Ба андешаи мо, таркибҳои мазкури русиро чун “Мо ба кор (ё фаъолият) шуруъ кардем” ва “Мо фаъолиятро қатъ кардем” тарҷума кардан ба мақсад мувофиқ аст. Мо аз бепарвоӣ ё камҳавсалагӣ на танҳо ба қоидаҳои нави имло, ҳатто, ба қоидаҳое, ки солҳо боз ҷорӣ мебошанд, беэътиноӣ зоҳир мекунем ва дар навишту гуфтор онҳоро ба эътибор намегирем. Аз ҷумла, шакли навишти навъи калимаҳое, чун хатогӣ, зебогӣ, дорогӣ, доногӣ, саҳрогӣ, мувофиқи қоидаҳои имлои забони тоҷикӣ ғалат аст. Қоидаи имло тақозо дорад, ки агар калимаҳо бо садоноки “о” анҷом ёбанд, пасванди “ӣ” қабул мекунанд, на пасванди “гӣ”. Аз ин рӯ, калимаҳои боло бояд дар шакли зебоӣ, дороӣ, доноӣ, саҳроӣ навишта шаванд. Ҳанӯз донишманди зиндаёд устод Муҳаммадҷон Шакурӣ дар китоби “Ҳар сухан ҷоеву ҳар нукта мақоме дорад” (Душанбе, 1985) ба ин масъала дахл карда, “ хатогӣ – хатост” гуфта буд. Вале то ҳол дар гуфтугӯ ва, баъзан, дар воситаҳои ахбори умум чунин вожаҳо дар шакли ғалати ошногӣ, зебогӣ, норасогӣ... (ба ҷойи ошноӣ, зебоӣ, норасоӣ...) истифода мешаванд. “Ҳатто, агар калимае, иборае ва ё ҷумлае ба назар андак шубҳаовар намояд, онро бояд ба муҳокимаи умум гузорем ва моҳияти онро муайян кунем”, – таъкид кардааст устод Шакурӣ. Масалан, чанд сол пеш калимаи нисо (маънои луғавиаш занҳо) дар шакли ғалати ниссо навишта мешуд ва ҳатто, калимаҳои мураккаб бо исми нисо дар шакли Зебуниссо, Тоҷиниссо дарҷ мегардид. Солҳои охир ҷойи онро тарзи дурусти навишт – Зебуннисо, Тоҷиннисо (ташдид гирифтани “н” ба қоидаи муносибати артикли “ал” ба ҳарфҳои шамсии алифбои форсӣ вобастагӣ дорад) гирифт. Вале боз ягон-ягон рӯ задани шакли навишти ғалати ин қабил номҳо боиси нигаронист. Боз оммавӣ шудани як ғалати дигарро низ қайд кардан лозим аст. Дар забон қоидае ҳаст, ки: “Агар исм бо шумораҳои миқдорӣ ояд, одатан суффикси ҷамъбандӣ қабул намекунад, чунки худи шумораҳо нишондиҳандаи миқдори муайяни предметҳо мебошанд” (панҷ одам, сад китоб, дусад дафтар...) Исм дар сурати бо нумератив ва калимаҳои миқдору дараҷа омадан ҳам баъди шумораи миқдорӣ дар шакли танҳо меояд: дуто китоб, панҷ дона себ, даҳ ҷилд асар, сад бех ниҳол... Дар ин ҳолат танҳо исмҳои ифодакунандаи шахс ҳам дар шакли танҳо ва ҳам дар шакли ҷамъ омада метавонанд: ду додар – ду додарон, панҷ соҳибкор – панҷ соҳибкорон... Мутаассифона, имрӯз, чи дар нутқи хаттӣ ва чи дар нутқи шифоҳӣ, ғолибан исм баъди шумора дар шакли ҷамъ истифода мешавад: ба китобхона ду ҳазор китобҳо супорида шуд; дар хоҷагӣ се ҳазор гӯсфандон парвариш меёбанд... Бояд гуфт, ки чунин ғалатхонӣ ва ғалатнависӣ дар муносибати шумораи миқдорӣ бо исм пештар кам буд, аммо оҳиста-оҳиста ривоҷ ёфт, ба дараҷае ки имрӯз пешгирии он басе душвор шудааст. Ин ҳолат байти Шайх Саъдиро ба хотир меоварад: Сари чашма шояд гирифтан ба бел, Чу пур шуд, нашояд гузаштан ба пил. Забон дастоварди ҷомеа мебошад ва барои тозагиву беолоишии он бояд тамоми қишрҳои ҷомеа талош варзанд. Мутаассифона, мардуми мо дар ин масъала бештар мавқеи бетарафиро мегиранд ва барои ислоҳи ғалату норасоиҳое, ки ҳамвора аз тарафи мутасаддиёну мутахассисон ишора мешаванд, кӯшиш ҳам намекунанд. Аз замони мақоми давлатӣ гирифтани забони тоҷикӣ 35 сол сипарӣ гардид, вале ҳанӯз олудагиҳоро пок карда наметавонем. Ин вазъи номатлуб, махсусан ҳангоми муоширати мусофирон дар нақлиёти мусофиркаш, зиёд ба мушоҳида мерасад. Бисёр мусофирон ба ронандагон чунин муроҷиат мекунанд: “Дар пешеход (ба ҷойи гузаргоҳ) манъ кунед”; “Дар таги мост (ба ҷойи кӯпрук ё пул) нигоҳ доред”; “Дар назди поворот (ба ҷойи гардиш) истед” ва ғайра. Дар дигар мавридҳо ҳам чунин ҳолатҳои ногувор мушоҳида мешавад. Масалан, дар ошхонаҳо, вақте ки кас аз пешхизмат овардани шарбатро тақозо мекунад, ӯ ҳайрон мешавад ва муштарӣ маҷбур мешавад, ки муродифи русии он – сокро ном барад. Ё худ мизоҷон аз ошпазҳо “кофеи молочный” (ба ҷойи қаҳваи башир) талаб мекунанд ва ғайра. Дар ҳақиқат, ислоҳи забони гуфтории мардум басо душвор аст ва он ба сатҳи маърифат, хештаншиносӣ ва ифтихори миллии одамон вобаста аст. Имрӯзҳо муоширати одамон зиёдтар ба воситаи телефонҳои ҳамроҳ сурат мегирад ва, баъзан, дар ҷойҳои ҷамъиятӣ тавассути телефонҳо чунон суханҳои қабеҳ гуфта мешавад, ки кас хиҷолат мекашад. Ё худ баъди анҷоми гуфтугӯ мусоҳиб “хай, давай” гӯён хайрухуш мекунад, ҳол он ки таркибҳои хубу дилнишини хайрухуш, чун дар паноҳи Худо, паноҳат ба Худо, Худо ҳофиз, то боздид вуҷуд доранд, ки истифодаи онҳо ба кас ҳаловат мебахшад. Оре, забони гуфторӣ ва навиштории мо ҳанӯз ниёзманди таҳриру такмил мебошад ва ин ҳолати ногуворро танҳо бо ҳамдастӣ ва талоши якҷоя ва эҳсоси баланди ватанхоҳиву миллатдӯстии шаҳрвандон рафъ кардан имконпазир аст. Аламхон КӮЧАРЗОДА, профессори ДМТ, узви вобастаи АМИТ